گرچه کسب و کارهای خرده‌فروشی در ایران عمدتا به صورت سنتی و مراکز خرید و فروشگاه‌های زنجیره‌ای نوپا هستند،زو افزایش سهم این گونه کسب و کارها در بازار خرده‌فروشی کشور بوده و با توجه به تجربه موفق سایر کشورها در این حوزه و نقش این گونه کسب و کارها در آینده بازار و مزایای مختلف برشمرده شده، به نظر می‌رسد باید با استفاده از تجربه موفق سایر کشورها تلاش شود ضمن فرهنگ‌سازی و بومی‌سازی و معرفی و ترویج این گونه کسب و کارها، زیرساخت‌های حقوقی و قانونی لازم نیز برای توسعه فعالیت این کسب و کارها فراهم شود.

بازار خرده‌فروشی آفریقای جنوبی به وسیله محصولات داخلی و وارداتی تامین می‌شود و شامل ترکیبی از کسب و کارهای خرده‌فروشی رسمی‌ و غیررسمی ‌متشکل از فروشگاه‌های زنجیره‌ای پیشرفته و مدرن خرده‌‌فروشی رسمی، مانند وول ورث، چکرز، گیم و پیک ان پی که عمدتا به مصرف‌کنندگان با درآمد بالا و متوسط خدمات ارائه می‌کنند، و فروشگاه‌های ترکیبی مانند ماکرو، تا فروشگاه‌های رفاه محله‌ای مانند اسپار، شاپ رایت و فروشگاه‌های خرده‌‌فروشی کوچک و متوسط غیررسمی‌ اسپازا است که محصولات غذایی و خواربار را در شهرستان‌ها، حاشیه شهرها و جوامع فقیرتر به مصرف‌‌کنندگان کم‌‌درآمد می‌فروشند. اگر‌چه تعریف خرده‌فروشی غیررسمی‌ در متون دانشگاهی و بین سازمان‌ها متفاوت است، اما اساسا شامل مشاغل کوچک و ثبت‌نشده‌ای است که به عنوان فروشندگان خیابانی یا کسب ‌وکارهای خانگی در مکان‌های مسکونی ایجاد می‌شوند، معمولا فاقد مجوزهای تجاری و مجوزهای بهره‌برداری و رویه‌های حسابداری هستند و مالیات ارزش افزوده نیز پرداخت نمی‌کنند و اغلب به آنها فروشگاه‌های اسپازا یا تاک می‌گویند.

بر اساس گزارش انجمن مراکز خرید آفریقای جنوبی، این کشور با بیش از ۲هزار مرکز خرید و حدود ۲۴ میلیون متر مربع فضای فروشگاهی خرده‌فروشی رسمی، ششمین کشور دنیا از نظر تعداد مراکز خرید و بیستمین بازار خرده‌فروشی بزرگ در جهان است و جزو کشورهای با سرانه بسیار بالای فضای فروشگاهی است و با توجه به سلطه سوپرمارکت‌ها و ‌هایپرمارکت‌های زنجیره‌ای بزرگ خرده‌فروشی و ساختار پیشرفته بازار، فروشگاه‌های زنجیره‌ای سهم ۸۰درصدی را در شبکه توزیع و فروش این کشور دارند. با در نظر گرفتن بازار بسیار رقابتی آفریقای جنوبی و با توجه به فرهنگ خرید مردم، برندهای مختلف فروشگاه‌های زنجیره‌ای همه نوع کالا، شامل کالاهای مصرفی و کالاهای بادوام مانند مواد غذایی، لوازم منزل، مواد شوینده و بهداشتی، لوازم‌التحریر، پوشاک، میوه و سبزیجات و ... را عرضه می‌کنند.

 تشابه تقاضا در ایران و آفریقا

فروشگاه‌های زنجیره‌ای دارای شبکه‌ای از تامین‌کنندگان هستند و فروش به این فروشگاه‌ها در آفریقای جنوبی مانند اکثر کشورهای دنیا به صورت امانی است. به این صورت که فروشگاه ۳۰ تا ۴۵ روز پس از تحویل کالا، اقدام به تسویه حساب می‌کند. در مقایسه با بازار ایران می‌توان اظهار کرد گرچه نوع بسته‌بندی و خدمات پس از فروش در آفریقای جنوبی تا حدودی نسبت به ایران متفاوت و توسعه‌یافته‌تر است، اما تشابه تقاضای بسیار زیادی بین دو بازار در اغلب بخش‌ها مثل مواد غذایی، پوشاک، کفش، مبلمان و لوازم منزل و مصالح ساختمانی وجود دارد.

خرده‌فروشی آنلاین هم سبک جدیدی از خرده‌فروشی است که هم در بین فروشگاه‌های زنجیره‌ای و هم فروشگاه‌های سنتی رایج و رو به رشد است. در حالی که بر اساس آمارهای موجود در سال ۲۰۱۸ خرده‌فروشی آنلاین حدود ۴/ ۱درصد کل فروش را شامل می‌شده، ولی با توجه به افزایش دسترسی به اینترنت و صرفه‌جویی در زمان و هزینه‌ها و تحویل رایگان درب منزل و همچنین رعایت پروتکل‌های بهداشتی در دوران کرونا، در سال ۲۰۲۰ سهم فروش آنلاین با افزایش دوبرابری به ۸/ ۲درصد رسیده و پیش‌بینی شده در سال ۲۰۲۱ به ۲/ ۴درصد افزایش یابد. با توجه به توزیع ناهماهنگ ثروت و درآمد و نیز تقسیم نامتعادل فرصت‌های شغلی، رفتار مصرف‌کنندگان که عمدتا تابعی از میزان درآمد آنها است بسیار متفاوت است. از طرفی کالا‌های با کیفیت پایین مشتریان خاص خود را دارد و از طرف دیگر طبقات درآمدی بالا و متوسط جامعه دنبال خرید کالا‌های مرغوب هستند و برای برند و خدمات پس از فروش کالاهای با‌دوام اهمیت بسیار زیادی قائل هستند. طبقات با درآمد بالا عمدتا سفیدپوست‌ها و سیاه‌پوستانی هستند که اخیرا قدرت خریدشان افزایش یافته است.

این کشور به‌ عنوان یک ‌هاب تجاری و مرکز صادرات مجدد و دروازه ورود به بخش بزرگی از بازارهای آفریقا، (از جمله دسترسی به ۱۴ کشور عضو SADC با جمعیتی بیش از ۳۰۰ میلیون نفر از طریق حمل و نقل زمینی و ریلی) دارای موقعیت جغرافیایی ممتاز و از اهمیت استراتژیک بالایی برخوردار است. با توجه به دارا بودن بخش‌های اقتصادی، مالی پیشرفته و زیرساخت‌های لجستیکی مدرن برای توزیع موثر کالا، ۵۳درصد تجارت منطقه جامعه توسعه جنوب آفریقا در سال ۲۰۱۹، ریشه در آفریقای جنوبی داشته، که نشان از وابستگی کشورهای منطقه به بازار و بنادر و راه‌ها و مسیرهای حمل و نقلی آفریقای جنوبی است و فروشگاه‌های زنجیره‌ای این کشور نیز با استفاده از این موقعیت، شبکه توزیع خود را در بسیاری از کشورهای آفریقایی گسترش داده‌اند.

سیدمهرداد سیادت‌نسب

کارشناس مسائل اقتصادی

• منبع: دنیای اقتصاد